Redactie en uitgave: Historisch Archief Muiden. Burg. de Raadtsingel 32, 1398 BG Muiden.Tel.nr. 029426-4922

Special

 

DE GROOTE ZEESLUISSPECIAL

DE SLUIZ JUNI – JULI – AUGUSTUS 2010 


De Groote Zeesluis, het hart van Muiden, in mei 2001. De brug draait maar er is geen schip meer te zien.

DE GESCHIEDENIS VAN DE GROOTE ZEESLUIS IN MUIDEN

Onlangs werd bekend dat begin 2011 de rivier de Vecht in zijn geheel wordt uitgebaggerd. Voor zover bekend is dit de eerste keer dat een dergelijke omvangrijke operatie wordt uitgevoerd. Naar aanleiding hiervan werd het HAM verzocht om de geschiedenis van de Groote Zeesluis in Muiden eens op papier te zetten. Van het Rampjaar 1672, toen de Fransen onder leiding van Lodewijk de XIVe de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen vielen en de sluis nog bij Hinderdam lag, tot de dag van vandaag.

Een korte opsomming:
1579 Het verleggen van de sluis bij Hinderdam (Nigtevecht, zie kaartje) ivm de verdediging en de zoetwatervoorziening van Amsterdam, wordt in studie genomen door de Staten van Holland. 1672 Het Rampjaar; oorlog met Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen. 1673 Op 9 februari besluiten de Staten van Holland en van West-Friesland om een sluis in Muiden te bouwen en die bij Nigtevecht af te breken. 1674 De Groote Zeesluis in Muiden wordt gebouwd. Een eenvoudig houten ophaalbrug wordt over de middelste sluiskolk gelegd.
1809-1812 Van december 1809 tot oktober 1812 wordt er een grootscheepse restauratie uitgevoerd. De vijf openingen aan de zeezijde worden teruggebracht tot drie. De ophaalbrug wordt vervangen door een dubbele klapbrug en houten draaibruggen over de west- en oostkolk.
Keizer Napoleon inspecteert het werk. (Lees verder op de achterpagina van dit blad).

Fragment van een kaart van Muiden en omgeving uit 1748. Links de Hinderdam waar oorspronkelijk de sluis in de Vecht gelegen was. (Zie hieronder een foto van fort Hinderdam uit 2009 met enkele palen).

DE SLUIS BIJ HINDERDAM

In 1437 werd er een aarden dam met sluis aangelegd in de Vecht ten noorden van Nederhorst den Berg.
Het doel van deze dam en de sluis was om de scheepvaart en de waterstand te kunnen controleren.

In 1629 werd er een aarden schans aangelegd op het eiland in de Vecht.

In 1672, het zogenaamde Rampjaar, brak er oorlog uit. De Republiek werd bedreigd door Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen. De zeedijk bij Muiden werd doorgestoken en de polders onder water gezet. Dankzij inderhaast opgetrommelde troepen uit Amsterdam slaagden de Fransen, die Naarden zonder slag of stoot hadden ingenomen, er niet in om ook Muiden te veroveren. De hoofdstad, Amsterdam, bleef zo behouden en daarmee dus ook de Republiek. De Hollandse Waterlinie was geboren.

In 1673 op 9 februari besloten de Staten van Holland en West-Friesland om de sluis te verplaatsen van Hinderdam naar Muiden. Dat wil zeggen: In Muiden, bij de brug, werd een nieuwe sluis gebouwd en bij
Hinderdam werd de sluis afgebroken. De aarden schans werd vervangen door een fort. Een van de redenen om de sluis naar Muiden te verplaatsen was dat de kosten voor het onderhouden van de zeewaterkerende dijken door Holland nogal zwaar op de begroting drukten. De Staten van Utrecht stemden uiteindelijk toe.

Het zuidelijk (boven) en noordelijk (onder) aangezicht van de Groote Zeesluis in Muiden, anno 1674.

DE BOUW VAN DE GROOTE ZEESLUIS IN MUIDEN IN 1673

Bij de bouw van de sluis in Muiden werden duizenden heipalen gebruikt. Over de palen kwamen zogenaamde slikbalken, die werden gekeept, (ingesneden) zodat de bovenkant van de slikbalken op de zelfde hoogte kwam als die van de overige palen. Over de palen en slikbalken kwamen de kespen, die ook weer 1 duim gekeept werden. Vervolgens werden er tussen de kespen zogenaamde baardplanken bevestigd met pen en gat verbindingen en met nagels afgewerkt. Zo kwamen er vijf rijen baardplanken van de ene kant van de kolk naar de andere kant toe, tot aan de vaste wal. Over de kespen kwamen nog koppelhouten, eveneens 1 duim over de kespen gekeept. De lange koppelhouten omvatten de drie buitenste regels baardplanken en sloten met haaklassen aan elkaar. Vervolgens werden er damplanken onder de slagbalken bevestigd. Om het opdrijven van de vloer te voorkomen werden er zogenaamde zwalphouten boven de kespen aangebracht, die aan beide einden in de muur staken.

Nadat ter plaatse van de eb- en vloeddeuren de slagbalken, de puntstukken, het koningsstuk en de komplaten (die met een zwaluwstaartverbinding onder in de slagbalk kwamen) waren aangebracht, werden op deze fundering de walmuren en de tussenmuren gemetseld. In verband met het spuien van water was de fundering aan de zeezijde 11en een halve voet langer dan de muren. De bouwkosten bedroegen f 230.000,-. Een voor die tijd enorm bedrag. (Zie ook de afbeeldingen hieronder.)

                      

Bovenaanzicht van de Groote Zeesluis zoals hij was tot 1809, met vijf openingen aan de zeezijde.

GROOTSCHEEPSE RESTAURATIE VAN 1809 TOT 1812

In december 1809 begon men aan een ingrijpende restauratie van de sluis. Reeds enkele tientallen jaren na de bouw in 1673 bleek dat de fundering eigenlijk te licht en de dennenhouten vloer niet waterdicht was. Tussen 1740 en 1800 zijn dan ook verschillende reparaties uitgevoerd. Zo werden onder meer in 1765 tussen de zwalpen van de middensluis hardstenen platen aangebracht. In het jaar 1777 werden de sluizen zelfs vaksgewijze afgedamd. Het resultaat van al deze herstellingswerkzaamheden was niet wat men er van verwachtte. Begin 1800 was het sluiscomplex zo vervallen dat de veiligheid tegen hoge Zuiderzee standen ernstig in gevaar kwam. Er kwam tevens door lekkage zoveel zeewater op de Vecht terecht, dat de waterschepen van de gemeente Amsterdam in het gunstigste geval tot Weesp moesten varen om zoet water in te nemen.

Op last van koning Lodewijk Napoleon moest onverwijld worden over gegaan tot herstel van de sluizen.
Om de afwatering van de Vecht niet te stagneren en de mogelijkheid tot inundatie te behouden, werd de Vecht om Muiden heen geleid. Bij het Muiderslot werd een houten uitwateringssluis gebouwd, bestaande uit 4 kokers, elk wijd 14 voet. Verder werden er twee kokers gelegd in de af te dammen Naardervaart, enkele kaden en dijken verhoogd en de Vechtdijk doorgraven bij het Muiderslot. Op 29 augustus 1808 was dit klaar, waarna men eind 1809  begon met het maken van dammen beneden en boven de sluizen.

In het voorjaar van 1810 kon men met een kettingmolen en 16 paarden beginnen de sluis droog te malen.
De damplanken bleken onderuit gezakt te zijn. Als oplossing koos men voor het aanbrengen van een houten damwand van 18 voet (=5.65 m) aan de voor- en achterzijde van het sluizencomplex. De sluizen bleken ook in de dwarsrichting onderloops te zijn. Ze lekten dus naar elkaar. Er waren bij de bouw in 1674 geen damwanden in de langsrichting van de sluis aangebracht. Men heeft dit min of meer proberen te verhelpen, maar er bleef ook na 1812 een soortgelijk probleem bestaan. De ophaalbrug werd ondertussen vervangen door een dubbele klapbrug.

De vijf openingen aan de zeezijden werden teruggebracht tot drie. Vanwege de toenemende breedte van de schepen voor de “Keulse vaart” verbreedde men de oost en west kolk en maakte er in plaats van spuikolken schutkolken van. De middenkolk bleef gehandhaafd op dezelfde breedte. Er werden zowel in de binnen- als de buitenhoofden eb- en vloeddeuren aangebracht. Ook kwamen er tolkleppen in de ebdeuren van de buitenhoofden in de oost- en westkolk.

          Keizer Napoleon Bonaparte omstreeks 1811, toen hij een bezoek bracht aan Muiden.

BEZOEK  VAN NAPOLEON AAN DE RESTAURATIE VAN DE SLUIS IN 1811

De Franse Keizer Napoleon Bonaparte, ons wettige staatshoofd in die tijd, bezocht op 21 oktober 1811 met zijn tweede vrouw Marie Louise van Habsburg Muiden, toen hij in Holland was voor een korte rondreis. Hij verscheen ’s morgens om 7 uur te paard bij de sluis en stelde, na te zijn afgestegen, de inspecteur-generaal J. Blanken verscheidene vragen over het werk. Daarna reed hij door naar Amsterdam.

In april van dat zelfde jaar 1811 was de voorgevel van de herberg en kolfbaan de Doelen, die op slechts enkele meters afstand stond van de bouwput van de sluis, ingestort. De gevel lag in de bouwput en de rest van het gebouw dreigde eveneens in te storten. Er was onder de Doelen niet geheid. Het Hoogheemraad-schap betaalde de schade die getaxeerd was op f 7000,- onder de voorwaarde dat een eventueel herbouwde Doelen ten eeuwigen dagen 18 voeten afstand moest houden van de walmuur van de sluis. In 1812 werd de Doelen herbouwd en zoals men kan zien houdt men zich er vandaag nog steeds aan.

De Sluisbrug en de sluis zoals hij was vóór 1870; met een dubbele  klapbrug in het midden en twee draaibruggen over de oost- en westkolk. Het sluishuis rechts is nog niet verhoogd met een verdieping.

AANPASSINGEN IVM DE KOMST VAN DE GOOISCHE TRAM

Op 17 mei 1881 werd de Gooische tramdienst in gebruik genomen. De stoomtram reed kort daarna ook door Muiden en over de Sluisbrug. De komst werd ruim van tevoren aangekondigd. Al in 1870 was in verband hiermee de klapbrug in Muiden vervangen door een stalen draaibrug. De tram kon immers niet over een knik in de rails rijden. Over de westkolk kwam een vaste brug. In 1876 maakte de Muider smid H. Melis de fraaie smeedijzeren leuning met de krullen voor f 944,61. Hieronder een foto uit 1899.



De tol op de Sluisbrug stamde nog uit de Middeleeuwen. Op deze foto betaalt een fietser aan tolgaarder G. Käuderer het gewenste bedrag, terwijl Jits de Wagenmaker en sluisknecht Klaas Pauw toekijken.

DE TOL OP DE SLUISBRUG AFGESCHAFT IN 1928

Op zondag 16 september 1928 barstte de oorlog tegen de tol van Muiden los. De slagboom, die sinds de Middeleeuwen  (er wordt al in het jaar 953 melding van gemaakt) in de een of andere vorm passanten van buiten Muiden dwong om te betalen voor het passeren van de brug over de Vecht, werd als het ware bestormd door automobilisten. Ze waren het zat om elke keer weer te moeten wachten en te betalen. Vooral Floris Vos, een Erfgooier met een melkfabriek in Bussum, ergerde zich aan het oponthoud dat de vrachtwagens in Muiden hadden. Ondersteund door gedichten van de populaire Clinge Doorenbosch in de krant riep hij automobilisten op om allemaal tegelijk naar Muiden te komen. (Zie foto links onder.)

Toen dan ook nog de Gooische tram vast kwam te zitten was de verkeerschaos compleet. De tol werd uiteindelijk voor een flinke som afgekocht door Rijkswaterstaat en er kwam een rondweg om Muiden. Op de plek waar nu de huidige Vechtbrug ligt werd een houten noodbrug gebouwd die later werd vervangen door een echte brug. In de Sluisstraat werd het rustig, hoewel er in de loop der jaren toch weer steeds meer verkeer door Muiden kwam.


Klaas Pauw verwijdert de paal en de slagboom van de tol in Muiden, na de afschaffing in 1928.

KLAAS PAUW AAN HET WERK BIJ DE SLUISBRUG

Naast de verhalen over de materiële zaken hoort ook een verhaaltje over de menselijke aspecten. Klaas Pauw, (05/10/1872-30/01/1952) de sluisknecht op de foto’s hierboven en hiernaast, (met mevrouw van der Toorn van het postkantoor) was de overgrootvader van uw redacteur. Hij werkte evenals zíjn vader,Gosse Pauw, (mijn betovergrootvader-GK) zijn hele leven op en om de Groote Zeesluis. Hij woonde vlakbij in de Weesperstraat, aan de Vecht, waar nu de middelste kastanjeboom staat (zo’n 75 jaar geleden geplant door mijn vader) en verhuurde roeiboten aan vissers uit de verre omtrek. Hij was altijd in zijn witte boezeroen en op zijn klompen te vinden in de nabijheid van de sluis. ’s Avonds ging hij met zijn zeilbootje naar het eind van de pier om het ‘baken’ aan te steken. Het licht op de strekdam was een olielamp, die dagelijks moest worden bijgevuld en aangestoken. Ook onderhield hij de hele sluis, schrobde de kolkmuren, teerde de sluisdeuren en draaide de brug. In het krantenknipsel uit 1928 stond als bijschrift oa: “Slechts eenigen der alleroudste en der allerjongste Muidenaars – die waarchijnlijk niets anders te doen hadden – waren er getuige van dat een arbeider den ijzeren paal, waaraan de tolboom bevestigd was, bij Käuderers nu potdicht gesloten schilderhuisje uitgroef en daarna het ontstane gat dicht maakte.”

 

De handtekeningen van G. Pauw, Sluisknecht, in 1899 (links) en van zijn zoon K. Pauw in 1922.

Het gemaal van Anton Mussert, hier gezien vanaf de noordkant van de sluis, werd gebouwd in 1930.
Het deed slechts enkele malen dienst voordat het in 1941 werd afgebroken. Het kostte f 221.000,-.

HET GEMAAL VAN MUSSERT UIT 1930

Ingenieur Anton Adriaan Mussert, geboren op 11 mei 1894, (foto linksonder met pet) opende in 1930 het gemaal op de Groote Zeesluis dat hij zelf ontwierp en bouwde. De afwatering van de Vecht gaf al lange tijd problemen bij ongunstige windrichting en/of hoge vloedstanden van de Zuiderzee. In 1932 werd de Zuiderzee afgesloten en het gemaal was toen weer overbodig. Een sterk staaltje van slechte planning. Mussert werd leider van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) en werd na de oorlog ter dood veroordeeld wegens collaboratie met de Duitsers. Hij werd op 7 mei 1946 ’s ochtends om half zeven door een vuurpeloton geëxecuteerd. Zijn gemaal werd nog tijdens de oorlog, in 1941, afgebroken. Hieronder:
Door de werking van het gemaal waren er verschillende planken van de sluisvloer losgeraakt. De fa.gebr. Hardenberg onderzocht met duikers de toestand van de sluisvloer. (Foto rechtsonder, Collectie HAM).

   

SCHADE DOOR OORLOGSHANDELINGEN 1940-1945

Het gemaal van Mussert werd in 1941 weer afgebroken. Na de bevrijding was er nog een gat te zien in de Sluismuur. Op de foto hierboven ziet u hoe de enorme pompen werden gemonteerd in 1930.

Bij een (vergeefse) poging van de Duitsers om de polders om Muiden onder water te zetten, zijn de ebdeuren van de Oostkolk opgeblazen. Men slaagde erin een vlot met explosieven tot ontploffing te brengen. Dat bracht zodanige schade toe aan de deuren dat ze door nieuwe moesten worden vervangen.
Ook het sluitwerk op de brug was ontzet en het opzetwerk beschadigd. Verder was er veel schade aan het Sluishuis: 4 binnendeuren ontzet, panelen en stijlen gescheurd, het glas in de buitenramen gesprongen, enkele glasroeden doorgedrukt. Ook het glas van een wachthuisje was stuk geslagen. De ramen waren tijdelijk met kartonplaten gedicht. Dit laatste is te zien op de bevrijdingsfoto hieronder. Niet alleen bij het Sluishuis was schade, maar ook bij de Doelen en andere panden rond de Sluis.


De restauratie en modernisatie van de Groote Zeesluis is 1975-1976 door de firma Dirk Verstoep was ingrijpend. De oude brug werd vervangen en alles werd gemechaniseerd en geautomatiseerd.(Foto GK).

DE RESTAURATIE VAN DE SLUIS IN 1975 – 1976

Als je met een jachtje door de sluis van Muiden wilde varen op een mooie zomerdag in 1974, dan moest je geen haast hebben. Het kon soms een hele dag duren voordat je aan de beurt was om geschut te worden. Van de drie kolken kon er nog maar één gebruikt worden; de oostelijke. Bij de middelste schutkolk waren de sluisdeuren zo verrot dat ze niet meer konden draaien. De bediening ging bovendien nog net als in de 19e eeuw volledig met de hand. De brug- en sluiswachters Stelling, Dobber en Catshoek, draaiden eerst de raketten van de sluisdeuren open, zodat het water op peil kon komen, daarna draaiden ze met een grote slinger de deuren (bijvoorbeeld) aan de Vechtzijde open. Vervolgens werd de brug van de rem gehaald en met de grote slinger langzaam open gedraaid. Het publiek wachtte achter de zware ijzeren hekken. Als de schepen geschut waren in die ene kolk, moest men de grote sluisdeuren met de kaapstanders openen en begon het hele ritueel opnieuw. De (westelijke)spuikolk ging nooit meer open. Daar hoopte de dode vis en het afval zich op in de groene algenprut, die als een laag kopergroen lag te stinken voor de sluisdeuren.
Van eind januari 1975 tot 15 april 1976 werd er gewerkt aan de brug en de sluis. Er kwam een noodbrug voor voetgangers en fietsers. De brug werd vervangen door een modern exemplaar maar met dezelfde vorm en de oude leuning bleef gelukkig bewaard. De hekken werden slagbomen die je op afstand kon bedienen. (De oude hekken zijn bewaard gebleven en staan tegenwoordig in het Muider Muizenfort Museum). De sluisdeuren werden vernieuwd en voor alles kwamen er machines die het zware werk deden.
Hieronder een foto uit maart 1975, waar Hans en Guus Kroon in de stenen boog kijken naar de werkzaamheden aan de Sluis.
                                                                                                    
De brugwachters konden voortaan bovenop de sluis staand het hele complex overzien en bedienen. De machines moesten geregeld onderhouden worden. Storingen kwamen uiteraard nog wel eens voor. Het enorme openingsfeest duurde van 25 t/m 28 augustus 1976. In de oostelijke en de middelste kolk werd voortaan geschut en in de westelijke kolk was een spuisluis met toldeuren die op afstand bediend naar believen konden worden geopend. Het oude spontane spuien bij zuidwestenwind was voortaan verleden tijd. De stroomrichting was omgedraaid; men liet nu water in van het Ijsselmeer en spuide bij Nigtevecht op het Amsterdam-Rijnkanaal. Allen bij hevige regenval wordt er nog wel eens ouderwets gespuid.
 

RESTAURATIE GROOTE ZEESLUIS 2004-2005

Van 8 november tot en met 19 december 2004 was de Sluisbrug in Muiden afgesloten wegens reparatie- en restauratiewerkzaamheden. De brug werd zelfs helemaal verwijderd en de “heilige” stenen bogen waren zomaar weggebroken. Damwanden waren aan weerszijden van de Groote Zeesluis geslagen, zonodig dwars door een laag bakstenen. Het leegpompen viel tegen want de vloer van de kolken lekte en bovendien was er vrees voor verzakkingen bij de omringende woningen. De brug kwam na een maand terug, maar toen moest het echte werk nog beginnen. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat, zes dagen per week werd er gevoegd en gestraald, in weer of wind of in tenten, onder sneeuw en ijs. In maart kon men eindelijk de kolken echt droog zetten en de sluisdeuren terughangen, zodat op 16 april, na enkele weken vertraging, de eerste schepen konden worden geschut. Het terras werd ook onmiddellijk geopend.
De computers waren vervangen en verplaatst van de kelder van het Sluishuis naar de ruimte onder het gebouwtje op de westsluis. Het metselwerk was grondig onder handen genomen en verbeterd. Langs het terras van “Ome Ko” was een groen hekwerk geplaatst om de sluis af te bakenen voor het publiek.

Vervolg opsomming van de geschiedenis van de Groote Zeesluis:
1870 De klapbrug wordt vervangen door een stalen draaibrug in verband met de komst van de Gooische Stoomtram. Over de westkolk komt een vaste brug.
1876 H. Melis maakt de smeedijzeren leuning voor f 944,61.
1928 De tol op de sluisbrug, die al in 953 wordt vermeld, wordt opgeheven na protestacties van automobilisten, aangevoerd door Floris Vos.
1930-1941 Het gemaal van Anton Mussert, hoofdingenieur van Proviciale Waterstaat Utrecht, staat op de westkolk en doet maar enkele keren dienst.
1945 Op 16 april proberen de Duitse bezetters de polders rond Muiden onder water te zetten. Zij blazen de ebdeuren van de oostkolk op. Er is aanzienlijke schade aan de sluis en aan het sluishuis en in de omgeving.
1975-1976 Eind januari 1975 begint men met de restauratie en modernisatie van de sluis en de brug. Op 15 april 1976 is het werk klaar. Er wordt een groot feest gegeven van 25 tot en met 28 augustus.
1997 Het hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht neemt het beheer van de Groote Zeesluis in Muiden over van Rijkswaterstaat en voert per 1 maart de heffing van sluisgeld in.
2004-2005 Restauratie en reparatiewerkzaamheden aan de Groote Zeesluis. Brug verwijderd en de hele sluis afgedamd.

BRONNEN:
* Groote Zeesluis 1976-2001,Verjaardagskalender  AGV/DWR 2001. * Geschiedenis en restauratie van de Groote Zeesluis te Muiden, Overdruk uit Land & Water 7/8 en 9, 1976. * Napoleons keizerrijk- Walter Markov, Walburgpers 1984. * Villa Amuda nr. 40 jaargang 11 nr. 1 over de Doelen. * Muiden in oude ansichten, deel 1, 1e druk Europese Bibliotheek Zaltbommel 1972. * Daar reed toen de Gooische, van R. Meyn, Albis uitg. Hilversum 1996.* Kleine Winkler Prins in kleur, Elsevier Amsterdam 1980.* Herinneringsboek aan G. Coninck Westenberg, oud –burgemeester van Muiden, unica 1899. * Muiden uit de oude doos, deel II –Van de Vinkenbrug tot aan de Vecht- uitgave Historisch Archief Muiden juni 2003.* Muider Maandblad De Sluiz Restauratie-special april 2005.* Muider Maandblad De Sluiz Gemaal-special oktober 2008. Privé fotoalbums van Guus Kroon 1976-2010. Met dank aan J. de Groot, Weesperstraat Muiden.